| Marta Gaściewicz

Piekielna przestrzeń miasta – liryka Cypriana Norwida w perspektywie badań nad nowoczesnością

| Pobierz plik z artykułem:
- (format MS Word) Piekielna.doc [100 KB]
- (format PDF) Piekielna.pdf [369 KB]

| Dodano: Styczeń 2012 r.

Zygmunt Vogel, Krakowskie Przedmieście (1795), Muzeum Narodowe w Warszawie.

W Uwagach o poezji Cypriana Norwida Juliusz Wiktor Gomulicki napisał, że Vade-mecum: […] to nie tylko zbiór autonomicznych wierszy lirycznych, ale zarazem alegoryczna podróż poety-moralisty po piekle stworzonym na ziemi przez ludzi i dla ludzi¹. W dalszej części autor nazwał Norwida wielkim nowoczesnym poetą². Także późniejsi badacze, zajmujący się w większym lub mniejszym stopniu twórczością Norwida, tacy jak Rolf Fieguth, Hans Robert Jauss, Michał Głowiński, Wiesław Rzońca, Sławomir Rzepczyński, Michał Kuziak i Piotr Śniedziewski, mówili o nowoczesności jego poezji.

Richard Sheppard w pracy Problematyka modernizmu europejskiego³ zauważył, że nowoczesność wiąże się z innym, nowym pojmowaniem: po pierwsze – rzeczywistości, świata, po drugie – podmiotu, człowieka, a po trzecie – relacji między światem i człowiekiem. Myślenie modernistyczne zasadza się na przekonaniu, że świat jest przestrzenią pozbawioną centrum, nieuporządkowaną i znajdującą się w ciągłym ruchu. W podobny sposób jest postrzegany człowiek – jako jednostka niestabilna, wewnętrznie rozchwiana. Z kolei relacja między podmiotem i światem ma w nowoczesności skomplikowany charakter, przypomina udramatyzowany konflikt. Sheppard, analizując utwór Hofmannsthala Ein Brief, zwrócił uwagę na poczucie wyobcowania oraz utraty bezpieczeństwa i tożsamości⁴, które towarzyszy człowiekowi w jego kontaktach z rzeczywistością. Warto zasygnalizować, że wspomniane emocje stanowią część ogólniejszego problemu, którym jest tzw. doświadczenie nowoczesne. Doświadczenie to – wyjaśnił Ryszard Nycz – rodzi się, by przywołać klasyczne przykłady, w spotkaniach z miastem i towarzyszącą im feerią wrażeń (przemieniających niekiedy rzeczywistość w rodzaj spektaklu), w przygodnych kontaktach z obcymi czy z anonimowym tłumem (grożącymi wyobcowaniem), w doznaniu chwili, bezpośredniości bycia tu i teraz, poczuciu zanurzenia w nieprzerwanym przepływie strumienia zdarzeń (prowadzącym nierzadko do depersonalizacji) itp.⁵.

Dynamiczna wizja świata i wyobcowanego w nim człowieka to, jak z kolei zauważył Sheppard, częsty wątek modernistycznych utworów⁶. Można zastosować trzy wyodrębnione przez badacza aspekty postrzegania nowoczesności do interpretacji wybranych liryków Cypriana Norwida. Pojawiające się w nich miasto przypomina opisywany przez Shepparda świat – chaotyczny, wrogi, wyobcowujący jednostkę i w tym sensie piekielny. Tytułowa piekielna przestrzeń miasta znaczy więc tyle, co obca, wymykająca się poznaniu, dynamiczna.

1. Wspomnienie wioski

W interpretacjach wczesnej twórczości Norwida dominuje pogląd, że jest ona wtórna wobec romantyzmu. Niektórzy badacze dodatkowo twierdzą, że można w niej dostrzec przebłyski wydarzeń historycznych. Taki typ recepcji zaproponował Juliusz Wiktor Gomulicki. Jego zdaniem na przykład wiersz Skowronek, to utwór alegoryczny, w którym pod „skowronka” należy wstawić „poetę warszawskiego”, tworzącego w okresie „nocy” paskiewiczowskiej⁷. Oba sposoby interpretacji wczesnych utworów Norwida domagają się uzupełnienia. Może je przynieść lektura wiersza Wspomnienie wioski w perspektywie nowoczesności rozumianej tak, jak ją przedstawiali Sheppard oraz Nycz.

Początkowe fragmenty tego wiersza stanowią opis przestrzeni miejskiej. Jest on zsubiektywizowany, uwarunkowany doznaniami emocjonalnymi podmiotu lirycznego, który ujawnia uczucia, mówiąc: Nie lubię miasta [I, 11]⁸. W kolejnych wersach miasto jest utożsamione z wrzaskami, hucznymi zabawami, świetnymi blaskami [I, 11]. Pojawiają się też określenia: złocony kraniec przepaści, przedsień piekielnej zatraty, w której zjawiska gmatwają się tłumne [I, 11]. Pierwsze spostrzeżenie byłoby więc takie, że przestrzeń miejska jest przez podmiot odbierana sensorycznie, widzi on ją i słyszy. W liryku pojawia się subiektywne widzenie miasta, a nie próba opisu miasta samego w sobie. Po drugie świat miejski cechuje dynamizm, jego istotę stanowią wrzaski, huki i tłumne zjawiska.

Oprócz chaosu modernistycznego świata, z którym można utożsamić tak ukazane miasto, w liryku pojawia się kategoria kluczowa dla nowoczesności – doświadczenie, o którym Ryszard Nycz pisał: Człowiek nowoczesny pojmuje, że rzeczywistości, którą sam nie jest, nie potrafi już doświadczyć bezpośrednio, a tylko w tej postaci, w jakiej uformowana ona zostaje przez ludzkie władze doświadczania i poznawania (zmysły, przeżycia, pojęcia), media języka i przedstawiania⁹. Badacz zauważył, że: Rzeczywistość dostępna staje się światem ludzkiego doświadczenia […] światem, który nie ukazuje się nigdy w pełni, a tylko w tym stopniu, w jakim „indagowany” jest przez człowieka¹⁰. W tym kontekście Norwidowskie miasto jawi się jako świat podmiotowego doświadczenia. Mówienie o piekielnej przestrzeni miejskiej przedstawionej w wierszu staje się równoznaczne z mówieniem o podmiocie-bohaterze lirycznym, który stwarza i modeluje przestrzeń, doświadczając jej emocjonalnie. Ukazane w wierszu doświadczenie świata miejskiego jest bolesne i stanowi dla postaci mówiącej źródło wewnętrznego niepokoju. Obawia się ona miejskich zjawisk, które mogą, jak wyznaje, wzbudzić gniew niechrześcijański i wywlec śmiech szatański [I, 11]. Można powiedzieć, że „ja” liryczne doświadcza niechęci obcowania z przestrzenią miejską. Tylko bycie w oddaleniu, niewkraczanie w przedsień piekielnej zatraty [I, 11] może je uchronić od zguby. W powtórzonym kilkakrotnie zaimku wskazującym „tam” wyraża się dystans do świata miejskiego i jego mieszkańców: Tam – w mieście – ujrzysz ziemię inną, nową, / I ludzi innych – tam piewca, gdy śpiewa, / To się oklasków, wawrzynów spodziewa [I, 12]. Postać mówiąca przypisuje więc ludziom miasta fałsz i kwestionuje autentyczność ich zachowań.

Sztuczność świata miejskiego i jego mieszkańców jest w dalszej części utworu skontrastowana z prawdziwością wsi – podarku bożego [I, 12]. W wierszu zarysowuje się wyraźna opozycja, rozróżniająca to, co autentyczne¹¹, i to, co nieautentyczne, to, co naturalne, i to, co sztuczne. Z jednej strony pojawia się świat miejski, w którym dominuje pozór, z drugiej – wieś utożsamiana z kwiatem, śpiewającym słowikiem, miejscem, którego komponenty cechuje autentyzm. Na wsi burza przeraża! piorun jest straszliwy [I, 13] – powiada podmiot.

W harmonijnym porządku świata wiejskiego, będącego przeciwieństwem wrzaskliwej i chaotycznej przestrzeni miejskiej, można dostrzec przednowoczesny ład zaczarowanego świata¹². Taki ład wynika, jak pisał Charles Taylor w Etyce autentyczności¹³, z obecności źródeł sensu i horyzontów znaczenia. Nowoczesność natomiast przyniosła destrukcję ładu – chaos, odczarowanie. W liryku Norwida poszczególne elementy przestrzeni wiejskiej współistnieją ze sobą, tworząc sensowną całość, zaś świat miejski składa się jedynie ze zjawisk hałaśliwych i niezespolonych. Dla podmiotu-bohatera lirycznego przebywanie na wsi, w owym zaczarowanym świecie, oznacza obcowanie z najwyższymi wartościami. Jak oświadcza bohater:

Tak – na wieś wrócę, do swoich wrócę,
Sterczące kości napotkam w roli
I dla tych kości piosnkę zanucę.
[...] Serce, ty czujesz strony rodzinne,
Bo tam dla ciebie było wesele,
I szczere modły w wiejskim kościele
I czucia szczere – niewinne…
[I, 13]

Wartości rodzinne i religijne, stanowiące duchowe centrum wsi, ulegają w przestrzeni miejskiej rozbiciu przez wrzaskliwe, piekielne zjawiska, o których była mowa w początkowych wersach liryku.

2. Larwa, Stolica

W wierszach Larwa i Stolica wchodzących w skład zbioru poetyckiego Vade-mecum nie pojawia się dychotomiczny podział na pozytywnie wartościowaną wieś i negatywnie postrzegane miasto¹⁴. Występują natomiast elementy przestrzeni miejskiej, takie jak śliski bruk w Londynie [II, 30] czy po prostu ulica. W interpretacji wierszy może okazać się przydatna uwaga Małgorzaty Nieszczewskiej, autorki artykułu Doświadczenie ruchu. Kobiety i nowoczesne miasto:

W nowoczesnej metropolii przełomu XIX i XX wieku narodził się nowy typ doświadczenia związany z przebywaniem w przestrzeni miejskiej. To doświadczenie ciała kinetycznego, ciała, które porusza się w przestrzeni metropolii, a tłem tego ruchu są zarówno obiekty statyczne, jak i kinetyczne. To przestrzeń, w której mamy do czynienia z ruchem zwielokrotnionym...¹⁵

W Larwie przestrzeń Londynu jest w podobny sposób zwielokrotniona na skutek wprowadzenia poruszającego się tłumu: Niejedna postać cię minie [II, 30]. Natomiast w Stolicy mamy do czynienia z przechodniów tłumem [II, 38], fabrykantami ścigającymi coś [II, 38], idącym Arabem [II, 39] i orszakiem pogrzebowym [II, 39]. Podmiot w obydwu lirykach dystansuje się wobec dynamicznej przestrzeni miejskiej, nie ma ochoty włączać się w wielkomiejski ruch. W Stolicy mówi:

Idzie pogrzeb, w ulice spływa boczne
Nie-pogwałconym krokiem;
W ślad mu pójdę, gestem wypocznę,
Wypocznę – okiem!...

Lub – nie patrząc na niedobliźnionych bliźnich lica,
Utonę myślą wzwyż:…
[II, 39]

Pojawiającą się opozycyjnie do pójścia śladem pogrzebu chęć utonięcia myślą wzwyż można zinterpretować jako podmiotowe pragnienie uwolnienia się od zaludnionego, miejskiego piekła. Nawiązując do przytoczonej uwagi Nieszczewskiej, można powiedzieć, że bohater wiersza chce nie tylko pozostać obiektem statycznym, lecz także osiągnąć wewnętrzny spokój, rezygnując z bycia obserwatorem miejskiego ruchu i nie patrząc na niedobliźnionych bliźnich. Pragnienie zachowania fizycznego i duchowego bezruchu można by utożsamić z podmiotową próbą obrony własnego „ja” przed wpływem świata. W analizowanych lirykach powraca więc dostrzeżony w związku z wierszem Wspomnienie wioski problem niechęci doświadczania przez bohatera wrażeń, których dostarcza miasto. O ile jednak we wczesnym utworze Norwida podmiot-bohater liryczny miał szanse wspomnieniowego zaistnienia w arkadyjskiej przestrzeni wsi, opozycyjnej do miejskiego infernum, o tyle w Larwie i Stolicy jest on skazany na bycie w piekle.

Warto odwołać się do rozważań Elżbiety Rybickiej o problematyce urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej. Uznała ona Wspomnienie wioski za wiersz antycypujący późniejsze [czyli nowoczesne – M. G.] rozwiązania¹⁶. Dostrzegła w Norwidowskim liryku obecność mitu antyurbanistycznego, a także zwróciła uwagę na sytuację „ja” lirycznego: Podmiot zawieszony między jednym „tam” miasta a drugim „tam” wsi, gdzie „nikt […] wcale nie czekał” w konsekwencji zostaje pozbawiony przynależności. Pierwszego bowiem nie aprobuje, do drugiego nie ma już powrotu¹⁷.

We Wspomnieniu wioski pojawia się więc – jak zauważyła badaczka – podmiot nie-umiejscowiony [który – M. G.] będzie dominował w modernistycznej literaturze¹⁸, a także w późniejszych lirykach Norwida, np. w Larwie i Stolicy. Uwagi Rybickiej, choć cenne ze względu na zarysowaną w nich perspektywę nowego odczytania wiersza poety, wymagają dopowiedzenia. O ile w Larwie i Stolicy sytuację podmiotu lirycznego wyraża nie-umiejscowienie, czyli brak przynależności do obcej podmiotowi przestrzeni miejskiej oraz niemożność zaistnienia w żadnej innej (w wierszu nie pojawia się bowiem wieś), o tyle we Wspomnieniu wioski „ja” liryczne jest umiejscowione wspomnieniowo. Jego sytuację można by wyrazić słowami z późniejszego poematu Quidam:

Skąd chwile były tego zapomnienia,
W których „gdzie” znika, a myśl ze wspomnienia
Obecność tworzy – chwile przywołania
Przeszłości w jawność, lub czasu przyszłego,
Który się jeszcze oku nie odsłania:
Coś przynoszące upajającego
Przez oderwanie się od współczesności,
Boskości nieco mające i czczości.
Chwile, co dają nieśmiertelność tchnieniem […]
[III, 221]

W świetle tego fragmentu wspominanie wioski jest równoznaczne z przywoływaniem jej obecności jako czegoś rzeczywistego, choć minionego, czegoś, w czym sytuuje się podmiot liryczny. Jest to chwila dająca nieśmiertelność, a w kontekście analizowanego liryku – zapewniająca podmiotowi przynależność do świata wsi, który na nowo się uobecnia.

Sytuacja „ja” lirycznego w wierszach Stolica i Larwa jest bardziej skomplikowana. Przebywający w przestrzeni miasta-piekła podmiot w obu lirykach pragnie wyswobodzenia z chaosu, uwolnienia od dynamizmu świata. Można więc powiedzieć, że „ja” liryczne chce być nie-umiejscowione i nieprzynależne do miejskiego piekła. O ile podmiot Wspomnienia wioski dążył do ulokowania siebie w jakiejś przestrzeni, o tyle sytuacja w Stolicy i Larwie ulega odwróceniu. „Ja” liryczne tych utworów w nie-umiejscowieniu widzi dla siebie ratunek i możliwość obrony przed destrukcyjną siłą miejskiego chaosu.

Podejmując problem przestrzeni miasta w utworach Norwida, warto uwzględnić spostrzeżenia Zofii Stefanowskiej zawarte w szkicu Norwidowski romantyzm:

Jest Norwid poetą miasta. Jest nim nie tylko w tym znaczeniu, że miasto czyni często tematem swojej poetyckiej refleksji […] Chodzi o sprawę bardziej istotną niż tematyka utworów literackich – o to, że zurbanizowana jest wizja świata w poezji Norwida […]
Miasto jest naturalnym miejscem działalności ludzkiej i tłem sytuacyjnym refleksji poetyckiej. Wieś to coś egzotycznego i zewnętrznego, rekreacyjny margines normalnego życia, „w-czasów królowa” wyjęta spod działania historii. Norwid marzył o „jednej chwili spoczynku na trawie polskiej” [list do Jana Koźmiana z października 1852 r. – M. G.], i ta tęsknota charakterystyczna jest dla człowieka dobrze wrośniętego w wielkomiejskie środowisko, dla poety, w którego wierszach rozbrzmiewa bruk tylu europejskich miast¹⁹.

Uwagi Stefanowskiej można potraktować jako wskazówkę do dalszych rozważań. Myśl o zurbanizowanej wizji świata w poezji Norwida warto uzupełnić dodatkowymi kwestiami, dotyczącymi na przykład tego, z czym można utożsamić tę zurbanizowaną wizję. Czy tylko z Sherppardowską dynamiczną, chaotyczną i wreszcie: piekielną przestrzenią? Jak układają się relacje człowieka z miastem? Źródłem jakich doznań staje się dla Norwidowskich bohaterów wrośnięcie w wielkomiejskie środowisko? Badaczka zauważyła, że to wrośnięcie charakteryzuje samego poetę, ale przecież tę kwestię można odnieść także do stworzonych przez niego bohaterów.

3. Nie wystarcza już jednej formułki czytania²⁰

Zaproponowana interpretacja trzech wierszy Norwida w kontekście nowoczesności może budzić pewne wątpliwości. Zakłada bowiem konieczność użycia narzędzi interpretacyjnych przeznaczonych do badania literatury końca XIX i początku XX w. Omawiane utwory Norwida zostały pozbawione właściwego im kontekstu historycznego i umieszczone w perspektywie zarysowanej przez prace współczesnych badaczy literatury i kultury, takich jak Richard Sheppard, Małgorzata Nieszczewska, Ryszard Nycz czy Elżbieta Rybicka²¹.

Przedstawiciele tzw. tradycyjnej norwidologii powiedzieliby, że tego typu propozycja interpretacyjna służy nie tyle badanemu tekstowi (pozwala dostrzec jego nowy wymiar), ile badaczowi, którym kieruje chęć bycia na metodologicznym topie²². Trudno zgodzić się z takim poglądem. Należałoby raczej zauważyć, że nowe drogi badawcze mają wartość poznawczą i pozwalają po pierwsze: sprawdzić użyteczność innych sposobów lektury, po drugie: ukazać interpretowane utwory w nowym, interesującym kontekście. Czytanie tekstów Norwida w perspektywie badań nad nowoczesnością zyskuje dodatkowe uzasadnienie w stwierdzeniu Sławomira Rzepczyńskiego, że: [Norwida] projekt nowej literatury, nieokrzepły, niezdecydowany, modyfikowany i częściej negatywny niż postulatywny to wyraz dążenia do zmian, to bardziej premodernizm, komunikowanie konieczności zmian i próby wskazania dróg, którymi – jego zdaniem – „pójdzie” literatura […] Norwid to, posłużmy się jego własnymi słowami, poeta znajdujący się „w położeniu krytycznym”, który jakby zamykając romantyzm, jednocześnie otwierał nowoczesność²³.

Twórczość Norwida, której istota wyraża się w premodernizmie, domaga się więc nowoczesnego sposobu lektury. Używając sformułowania poety zawartego w wykładach O Juliuszu Słowackim, można by stwierdzić, że […] nie wystarcza już jednej formułki czytania […].

[1] J. W. Gomulicki, Uwagi o poezji Cypriana Norwida [w:] C. Norwid, Pisma wybrane, Warszawa 1968, s. 31.
[2] Tamże, s. 39.
[3] R. Sheppard, Problematyka modernizmu europejskiego, przeł. P. Wawrzyszko [w:] Odkrywanie modernizmu. Przekłady i komentarze pod. red. R. Nycza, Kraków 2004, s. 71-141. Terminy „nowoczesność” i „modernizm” traktuję wymiennie, choć zdaje sobie sprawę z ich skomplikowań. Zob. na ten temat: W. Bolecki, Modernizm w literaturze polskiej XX w. (rekonesans), „Teksty Drugie” 2002, nr 4, s. 11-34.
[4] R. Sheppard, Problematyka modernizmu europejskiego, dz. cyt., s. 122.
[5] R. Nycz, O nowoczesności jako doświadczeniu – uwagi na wstępie [w:] Nowoczesność jako doświadczenie pod red. R. Nycza, A. Zeidler-Janiszewskiej, Kraków 2006, s. 11.
[6] Oprócz spostrzeżeń Shepparda na temat dynamiki modernistycznego świata warto zwrócić uwagę na następujące ujęcia tej kwestii:
A. Zawadzki: Zjawisko to [ruchu – M. G.] stanowi istotny i trwały wątek – niekiedy wyrażony explicite, niekiedy zaś w sposób zakamuflowany – świadomości poetyckiej modernizmu, związany również, w szerszej jeszcze perspektywie, z nowoczesną problematyzacją zjawiska reprezentacji. A. Zawadzki, Mimika i mimetyka, czyli o naśladowaniu inaczej: mim i pantomima w nowoczesnej świadomości literackiej, „Pamiętnik Literacki” 2001, z. 2, s. 119.
J. Habermas (badacz odwołuje się do myśli Hegla): Teraźniejszość, która rozumie siebie w horyzoncie nowych czasów jako aktualnie czasy najnowsze, musi odtwarzać akt zerwania, oddzielający nowe czasy od przeszłości, jako ciągłą odnowę. Pasują do tego pojęcia ruchu, które albo pojawiają się wraz z wyrażeniem ‘nowoczesność’ czy ‘nowe czasy’, albo zyskują nowe, do dziś ważne znaczenie: rewolucja, postęp, emancypacja, rozwój, kryzys, duch czasów itd. J. Habermas, Nowoczesność: świadomość czasów i szukanie pewności w samej sobie [w:] tegoż, Filozoficzny dyskurs nowoczesności, przeł. M. Łukasiewicz, Kraków 2005, s. 15-16.
R. Nycz (badacz odwołuje się do definicji nowoczesności według G. Simmla): Sztuka nowoczesna zatem uwiecznia to, co przemijające. Udaje jej się to – po pierwsze – dzięki temu, iż ujmuje dynamikę życia, a nie statyczny obraz rzeczywistości, i że czyni tak nie dzięki temu, że ‘odzwierciedla świat w ruchu, lecz że sama staje się ruchomym zwierciadłem’, po wtóre zaś dlatego, że swój walor prawdziwości czerpie nie z iluzyjnej poprawności kopiowania świata, lecz z daleko wiarygodniejszej relacji – rzeczywistego związku swej formy ze światem, z przyległości swego stylu do stylu życia nowoczesnych społeczności. R. Nycz, Literatura jako trop rzeczywistości. Poetyka epifanii w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2001, s. 22.
Warto również odnotować, że problem dynamiki w wybranych utworach Norwida omówił ostatnio Wiesław Rzońca, wiążąc tę kwestię z symbolistyczną poetyką ruchu, która pojawia się w tekstach Norwida. Zob. W. Rzońca, Pielgrzym wieczny Cypriana Norwida, „Przegląd Humanistyczny” 2009, nr 5/6, s. 91-101.
[7] C. Norwid, Dzieła zebrane, oprac. J. W. Gomulicki, Warszawa 1966, t. 2, s. 297 [komentarz J.W. Gomulickiego].
[8] Wszystkie cytaty według wydania: C. Norwid, Pisma wszystkie, oprac. J. W. Gomulicki, t. 1-11, Warszawa 1971-1976. W sąsiedztwie przytaczanych fragmentów podaję numery tomów i stron.
[9] R. Nycz, Literatura nowoczesna wobec doświadczenia, „Teksty Drugie” 2006, nr 6, s. 58.
[10] Tamże.
[11] Warto nadmienić, że kwestia autentyczności (i jej braku) jest ujmowana jako jeden z kluczowych problemów nowoczesnego świata. Charles Taylor nazywa nowoczesność (współczesność) „kulturą autentyczności” (Zob. Ch. Taylor, Etyka autentyczności, przeł. A. Pawelec, Kraków 1996). Podobnie na zagadnienie autentyczności zapatruje się polski historyk idei – Michał Warchala – stwierdzając: Autentyczność to obsesja epoki nowoczesnej. Obsesja z pewnością nie jedyna, ale w każdym razie jedna z najważniejszych (Zob. M. Warchala, Figury autentyczności [w:] tegoż, Autentyczność i nowoczesność. Idea autentyczności od Rousseau do Freuda, Kraków 2006, s. 5).
[12] Termin wprowadzony przez Maxa Webera i stosowany w pracach poświęconych nowoczesności.
[13] Ch. Taylor, Etyka autentyczności, dz. cyt.
[14] J. W. Gomulicki nazwał wymienione wiersze „urbanistycznymi” i wskazał na ich Baudelaire’owski rodowód. Zob. C. Norwid, Dzieła zebrane, oprac. J. W. Gomulicki, Warszawa 1966, t. 2, s. 762-769.
[15] M. Nieszczewska, Doświadczenie ruchu. Kobiety i nowoczesne miasto [w:] Nowoczesność jako doświadczenie, dz. cyt., s. 411.
[16] E. Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2003, s. 60-64.
[17] Tamże, s. 62.
[18] Tamże, s. 63.
[19] Z. Stefanowska, Norwidowski romantyzm [w:] tejże, Strona romantyków. Studia o Norwidzie, Lublin 1993, s. 79-80. Zob. na ten temat również: W. Rzońca, Norwid a romantyzm polski, Warszawa 2005, s. 226.
[20] C. Norwid, O Juliuszu Słowackim. W sześciu publicznych posiedzeniach (Z dodatkiem rozbioru „Balladyny”); VI, 427.
[21] Jak zauważa Michał Kuziak, gubienie perspektywy historycznej, a także, z drugiej strony, przesadna „modernizacja” romantyzmu odczytywanego na gruncie języka wypracowanego do badań nad literaturą przełomu XIX i XX wieku, to problemy, z którymi może się zetknąć interpretator podejmujący próbę spojrzenia na romantyzm w perspektywie pojęć wypracowanych przez badaczy nowoczesności czy szerzej – w perspektywie nowoczesnej myśli. Zob. M. Kuziak, Romantyzm i nowoczesność? [w:] Romantyzm i nowoczesność pod red. M. Kuziaka, Kraków 2009, s. 12.
[22] Taki pogląd sformułował Piotr Chlebowski. Zob. P. Chlebowski, O sytuacji w badaniach nad Norwidem. Preliminaria [w:] Jak czytać Norwida. Postawy badawcze, metody, weryfikacje pod red. B. Kuczery-Chachulskiej, J. Trzcionki, Warszawa 2008, s. 51-73.
[23] S. Rzepczyński, Norwid a nowoczesność [w:] Romantyzm i nowoczesność, dz. cyt., s. 214-215.